Wat & Hoe & Waarom Muziek: Muzak

De onderzoekingen op dit punt, verricht door de BBC en vak-psychologen bewezen zonneklaar, dat de muziek inderdaad stimulerend kan werken op de arbeidsprestatie.

Muziek op de juiste wijze gedoseerd en geselecteerd, bestrijdt de vermoeidheid, verhoogt de arbeidsvreugde en doet de verveling bij eentonig werk verminderen. Zo luidde de conclusie. Enquêtes onder de werknemers gehouden wezen uit, dat de voorkeur voornamelijk uitging naar populaire ‘hit-parades’, patriottische-, Hawaiïanmuziek, walsen en marsen.

Lees Elevator Music: Een Surrealistische Historie elders op deze site. 

Nee, dit artikel gaat niet over de stijl van muziek die de Amerikanen als muziek voor in de lift beschouwen. Een stijl die ikzelf nog kan herinneren als “muzak” en tegenwoordig met “mood music” wordt aangeduid, voor in de achtergrond bij het winkelen, in de wachtkamer en inderdaad ook in de lift.

Het kan zijn dat het in dat land van de vele wolkenkrabbers een achtergrond muziekje ook inderdaad wel een functie kan hebben: wie 100 verdiepingen omhoog moet zit misschien wel enige tijd met niets om te zeggen samen met 10 anderen ook in de lift omhoog en dat is niet altijd even prettig.

In dat geval hoeft een nietszeggend deuntje in de achtergrond niet verkeerd te zijn; mits natuurlijk je niet elke morgen op weg naar jouw kantoortje hoog in de lucht dicht bij de wolken steeds weer opnieuw hetzelfde muziekje krijgt opgediend.

Dat kan vallen onder het lichtere soort van marteling (ga maar onderzoeken: ook muziek kan als “marteling” gebruikt worden), Een troost dan: het land van de vele wolkenkrabbers heeft ook een zeer actieve advocatuur dus in het geval van psychische problemen veroorzaakt door dit deuntje in de lift kun je altijd nog een claim indienen die…

Al goed, je snapt wat ik bedoel. De naam “elevator music”is typisch amerikaans en klinkt voor de hollandse oortjes als buitenlands, niet alleen in taal en klank maar ook in betekenis: ik kan mij niet herinneren ooit liftmuziek gehoord te hebben in onze lage landen. Gewoon ‘achtergrond muziek” volstaat ook.

De term muzak was ooit eens een bedrijfsnaam die – gelukkig voor hen – al snel als label op alle muziek bedoeld voor op de achtergrond geplakt werd. Het zal het bedrijf geen windeieren hebben gelegd dit naamsgebruik maar toch besloot het van naam te veranderen in 19xx bij de overname van het bedrijf en de muzak van weleer werd de mood music die wij nu kennen.

Maar wat onderscheidt deze muziek nu van de muziek die geen achtergrond is? Wie iets aandachtiger gaat luisteren naar de soundtracks van films, documentaires en tv-programma’s en reclames zal ontdekken dat daar ook zo nu en dan muziek bij klinkt die net zo goed geen achtergrond hoeft te zijn. En omgekeerd: niet zelden hoor je hitmuziek voorbij komen die niet zo bijzonder klinkt en niet veel meer is dan een achtergrondje omdat het zo goed helemaal geen aandacht kan trekken.

Steeds vaker ook kun je “gewone” muziek ook horen in promotie- en reclameboodschappen wat deze muziek feitelijk achtergrondmuziek maakt, dienstbaar aan een andere boodschap: die van de reclame of de promotie. De scheidslijn tussen muziek die op zichzelf staat en muziek die als achtergrond bij iets anders wordt gebruikt, is dus niet helemaal duidelijk.

Daarnaast is misschien qaandeweg in ons hoofd een ander besef van muziek gaan groeien, een besef dat ons minder “pelgrim” laat zijn en meer “tourist” bij al onze muziekbelevingen. Dat zou betekenen dat de meeste muziek inmiddels tot een soort van achtergrond bij ons gehele leven is geworden. Ik zal proberen dat onderscheidt pelgrim/tourist later nog wat duidelijker te maken, maar laten eerst even zien hoe het fenomeen van muzak is ontstaan.

Het is niet zo moeilijk in te zien dat muziek altijd al naast haar functie als creatieve expressie ook een achtergrond functie had. Geen feest kan zonder en ook in de kroegen zou het een zwijgsaam en saaie bedoening zijn als daar niet ook muziek gespeeld zou worden. Zelfs oorlogen konden niet zonder het geluid van de slaande drums, de schetterende trompetten en het monotone doedelzak gereutel.

Er was dus altijd al muziek op de achtergrond en uiteindelijk vonden de muziekwetenschappers het wel eens tijd worden dat deze verschillende functies van de muziek nu maar eens in de studeerkamer onder de loep moesten worden genomen.

Wetenschappelijke bemoeienis met de arbeidsmuziek is er al sinds er voor het eerst van deze muzieksoort sprake was. Goed beschouwd waren het de academici en niet de toonkunstenaars die deze nieuwe functie van de “arbeisvitamientjes” aan de muziek gaven.

Men – met name de directies van kapitalistische ondernemingen – wilde de produktie opschroeven en de werksituatie aangenamer maken was 1 van de mogelijkheden daartoe. De arbeider, zo redeneerde de bedrijfspsychologen, is des te vlijtiger naar mate het werk plezieriger ervaren wordt. De artsen bevestigde dit; hun ondervinding was dat een slecht werkklimaat vaak de reden bleek te zijn van een te groot ziekteverzuim.

En ook de sociologen lieten zich niet onbetuigd: de moderne tijd eiste een zachtzinnger methode om de produktiefactor “arbeid” een hoger rendement te geven; het proletariaat had dankzij de visie van Karl Marx en de realisering van een arbeidersstaat in Rusland een zelfbewustizjn gekregen en een politieke macht in de vorm van vakbonden. Als de industriele samenleving onrust wilde uitbannen, baatte het ongetwijfeld de werkers tevreden te stellen met bijvoorbeeld loonsverhogingen of betere werkomstandigheden.

Uit dit alles begreep de ondernemer dat hij zijn personeel niet langer kon dwingen om harder te werken. Om hem daartoe toch aan te zetten leek het verbeteren van de werksfeer een goedkopere oplossing dan een loonsverhoging.

Kort en goed, met de opkomst van de radio, toen muziek via de ether gehoord kon worden, drong ook de arbeidsmuziek door tot in de fabriekshallen. En de muziek begon een rol te spelen bij de produktieplanning.

Maar terug naar ons uitgangspunt: welke waren deze deze wetenschappelijke bemoeienissen? Hoe werd het nieuwe fenomeen beschreven? welke theorieeen, analyses en ook kritieken had de wetenschap te bieden als onderlaag bij verdere studie?

Anderen echter vonden het verschijnsel eerder fascinerend. De muziek zweefde voorheen in het grensgebied van de werkelijkheid en het bovenzinnelijke; haar enige functie was de betere standen en intellectuelen een cultureel besef te geven of de vrije tijd op te vullen. Hoe het ook zij: deze half aardse half hemelse muziek omlijstte het alledaagse leven alleen maar, zonder er echt in door te dringen. Maar nu, dankzij de opgang van de arbeidsmuziek ,werd de muziek dan eindelijk ook omarmd door de werkgemeenschap. De Alleman met zijn platvloerse alledaagse beslommeringen was weer 1 stapje hoger geklommen op het laddertje van gelukzaligheid.

Gebruiksmuziek – laten we het dat dan maar noemen – is natuurlijk veel ouder dan de acceptatie van muziek door het bedrijfsleven van de laatste eeuw. Met wat meer inlevingsvermogen is het niet al te moeilijk zo goed als alle muziek onder de noemer gebruiksmuziek te zien, ook de meer hoogstaande en culturele muzikale “producten” dienen een doel: het vermaak, de educatie, het “consumeren” van kunst enzovoort.

Dat maakt het onderscheid zien – of horen – van de muziek er niet makkelijker op. Muziek is domweg gewoon muziek en er kieskeurig over doen dient tot niets. Het is heel goed mogelijk dat na middag een zwaar winkelen het stompzinnige achtergrond muziekje bij een kopje koffie en een stukje appeltaart je plotseling de hemel laat zien, een ervaring die een duur angeschaft mziekalbum afgespeeld op je ultra moderne muzieksysteem in de huiskamer je nog nooit heeft gegeven, zelfs naar 100x afluisteren. Vreemd verwoord misschien maar niet ondenkbaar. In zo’n geval: welke van deze twee muziekjes is de meer functionele?

Menige grote artiest zal je vertellen dat hij of zij voor het eerst door de muziek aangegrepen werden dankzij bijvoorbeeld een liedje op de radio dat door de fabriekshal schetterde of afkomstig uit een kroeg die gepasserd word (bijvoorbeeld hoe Chaplin verkocht raakte aan de muziek). Hoe dan ook, het blijft gissen en zoeken waar dan wel de lijn tussen “echte” muziek en gebruiksmuziek getrokken moeten worden.

Laat ik er eerlijk over zijn: ik wilde nagaan (bij mijzelf) waarom ik zo’n aversie heb tegen playlists. Ook hoor ik hoe meer en meer muziek gebruikt wordt voor bijvoorbeeld reclame. Muziek die daar oorspronkelijk niet voor bedoelt was, wordt steeds vaker en masse aangekocht om producten te verkopen; de werking die daarvan uitgaat is winst voor beide partijen dus tja, valt dat te veroordelen? Elke hardwerkende en slechtverdienende muzikant zou zich in de handen wrijven als zijn muziek ook voor een commercial gebruikt zou worden. Dat geeft weer een extra verdiensten en meer erkenning dus laat maar klinken die 10 of 20 seconden, 10x daags op de radio zolang de reclame-campagne loopt.

De Playlists – het blijkt een fantastisch gereedschap te zijn voor marktsegmentatie (het opdelen van een markt in groepen van potentiële afnemers) en is inmiddels ook in gebruik als een belangrijk marketing tool. Vooralsnog kan ik de playlists nog ontwijken en ga ik nog steeds zelf-zoekend door muziekland maar het is heel goed mogelijk dat op een dag de algoritmes van de data-vergaring ook mijn voorkeur exact in kaart heeft gebracht en ik alleen nog maar afluister wat een machine voor mij heeft klaargemaakt. Ik kan daar zo nu en dan wel wat somber over worden. Meer en meer muziek komt alleen maar op de voorgrond wanneer het gebruikt wordt als achtergrondje bij iets anders (veelal een commercieel product) om het dan maar eens cryptisch te zeggen.