|
Het is december 1818, ergens in de omgeving van Salzburg, Oostenrijk. De sneeuw ligt meters dik over de bergen en overal staan bordjes “verboden te jodelen” vanwege het lawinegevaar. De priester in het dorpje Oberndorf krijgt te horen dat het orgel, defect geraakt door toedoen van het geknaag van muizen, niet gerepareerd kan worden voor de samenzang van kerstavond dat jaar. Joseph Mohr, zo heette deze priester, pent haastig enkele dichtregels neer, geinspireerd op het verhaal opgedaan tijdens een van zijn rondes over een hulpbehoevende moeder en haar baby, en langlauft met dit vers naar zijn vriend die organist is in een naburig gelegen Arnsdorf. Die componeert even snel een melodie op de tekst die hem aangeleverd word en enige dagen later kan alsnog – met gitaar begeleiding – de samenzang worden gedaan in het kleine, katholieke kerkje. Het lied wat wij hier bedoelen is getiteld Stille Nacht, Heilige Nacht en mag nu gerekend worden als het belangrijkste kerstlied allertijde. De anekdote is nog steeds op z’n minst nogal twijfelachtig: sommigen menen dat Mohr al jarenlang de tekst van Stille Nacht in de la had liggen en elke kans benutte om het op muziek te krijgen. Maar basta, als de hanen er niet om kraaien, zal het mij een zorg zijn. Het lied is even oud als de hernieuwde Nederlandse Staat na Napoleon en ook van het ontstaan daarvan weet ik niet het fijne.Laat maar zijn… De gewoonte van liedjeszingen rondom een kerstboom gezeten, of carolingen zoals men dat in het Engels een naam geeft, is op zichzelf een interessant gegeven dat ik graag wil bestemmen voor een Denkwolkje volgend jaar december. Maar laat me alvast verklappen dat er voor het eerst sprake is van een kerstliedje zo ongeveer halverwege de 15e eeuw. Daarvoor hebben vele religieuze leiders al het mogelijke geprobeerd om het “caroling” te ontdoen van heidense invloeden. In 1475 zijn, na veel gepredik en promotie van het psalm, het stalletje, de kribbe en de samenzang uiteindelijk een feit in het grootste toneelspektakel van die tijd, de musical Mankind, of Everyman dat weer is afgeleid van het bij ons bekende Elkerliec. Kerst zoals wij dat nu kennen – zo mogen we aannemen – zal ongeveer toen begonnen zijn.
Een lied met geschiedenis Toen het uiteindelijk tot hen doordrong dat dit niet een truc was om weer een aanval te op te zetten, antwoordden de Engelsen, Fransen en Belgen met hun versies van populaire kerstliederen en voor even was het vrede op aarde en in de mensen een welbehagen. Zeker op het slachtveld van Verdun moet dat een onvergetelijke indruk hebben gemaakt voor degene die het gegeven was om na te vertellen… Het lied roept als vanzelf de beelden op van de kerstkaarten die we zo gewend zijn te ontvangen aan het einde van het jaar. Daarbij moeten we natuurlijk niet vergeten dat de kerstkaart zoals we de nu kennen voor het eerst pas in 1843 om precies te zijn, verzonden werd; het Stille Nacht was toen al enige tijd bezig de westerse wereld te veroveren. De kaart, en wellicht ook de gewoonte van het verzenden ervan, is daarom hoogst waarschijnlijk ontstaan dankzij het lied en niet andersom. Het “stille” van de nacht wordt “heilig” gemaakt al met de eerste woorden van het vers. Je zou kunnen zeggen dat het lied coupletten en een refrein heeft – hier bedoelt in de oorspronkelijke betekenis, dus niet als “chorus” maar als herhaling van de laatste regel van het couplet – maar ik heb deze onderverdeling nooit echt kunnen snappen. Dit komt misschien door onvolledigheid van kennis mijnerzijds maar kan ook zijn vanwege het feit dat het nederlandse het refrein als chorus kent en voor het nogmaals voorbij laten komen van de laatste couplet-regel – het engelse “refrain” – niet echt een benaming heeft. Ik verkies de benaming “vers” in dit geval omdat couplet mij meer doet denken aan een opgedreund rijm waar de emotie of inspiratie ver te zoeken is. Dit is zeker niet het geval bij Stille Nacht. De wijze waarop tekst en melodie tezamen vallen is, nu bijna 200 jaar later, nog steeds onovertroffen; er valt heel moeilijk een beter alternatief te bedenken voor de muzikale toonzetting van het kerstavondgevoel, die paar uren voor het eigenlijke kerstfeest wanneer de problemen van het aardse voor even vergeten worden en het “schlafen in hiemlische ruhe” bij iedereen de ideologie lijkt.
In zeker een geval van een doodstraf is Silent Night de laatste wens van de gedetineerde geweest. Jonathan, Texas had zijn moeder, die hij tientallen jaren niet had gezien, die hem mishandeld had tijdens zijn jeugdjaren, die – wie zal het zeggen? – door haar afwijzing en falen in moederliefde hem gebracht had tot zijn misdaden, per brief laten weten om op het tijdstip van zijn executie het Silent Night te zingen. Hij zou hetzelfde doen. Niet bekend is of de moeder inderdaad de wens van haar zoon vervuld heeft maar Jonathan is inderdaad met de woorden van het lied naar de andere zijde gegaan. En zo krijgt “heavenly peace” een heel andere dimensie dan degen die de commercie ons telken jaren weer wil laten geloven met veel galm over de gesampelde koortjes en, als achtergrond van het Cd-hoesje, de immer aanwezige en met glitter opgetuigde kerstboom. Volgens muziek-historici heeft de melodie – in een 6/8 maat – veel weg van een Siciliaanse volksliedje. Dit kan enerzijds met de katholieke voorkeur van de tekstschrijver Joseph Mohr en Franz Gruber, de organist, te maken hebben of, aannemelijker, met de invloed van het Italiaanse die goedbeschouwd al sinds 1500 heel het Europese cultuurgoed van schone melodieen voorziet. Het lijkt mij dat een plaatselijke priester en organist van een dorpsparochie met dit lied niet de ambitie hebben gehad de concertzalen van de grote steden te kunnen boeken; elke goedgelovige boer moest na een rondje van de melodie de tekst kunnen meezingen. De populariteit van de melodieuse Italiaanse zang toendertijd – en nog steeds – voegde als vanzelf de Siciliaanse saus er aan toe. Misschien suggestie voor een nieuwe kersttraditie: klokslag twaalf uur op kerstavond met de hele familie het Stille Nacht zingend komt daar plotsklaps iemand verkleed als engel de kamer binnen gewandeld die een ieder het gelukkig nieuwjaar toewenst en in de mens het welbehagen voorbeschikt. Dit door elk afzonderlijk met het stafje van de Goede Wil op de schouder te tikken ten teken dat vanaf nu “gij heden geridderd zijt om goed te doen en, evenredig daaraan, voorspoed zult ontvangen”. Of halen we nu twee feestelijkheden door elkaar? De campagne der religieuse tegen het caroling is toch niet helemaal gelukt, lijkt mij. – Tekst: Johnny Hoeve |
