Door de tijd heen heeft de mensheid veel aandacht besteed aan factoren waarvan wordt aangenomen dat ze ons “geluk’ kunnen brengen. Des te meer mensen geloven dat het mogelijk is onvoorspelbare krachten te kunnen beheersen, hoe meer ze erop vertrouwen dat hun lot beheersbaar is.
Door de geschiedenis heen zijn er verschillende representaties hiervan geweest, en zelfs vandaag de dag geloven nog veel mensen dat het dragen van een konijnenpoot hun geluk zal gaan brengen, blazen ze op de dobbelstenen voordat ze worden gegooid, of kleden ze zich in hun “gelukkige” kleur voor een sollicitatiegesprek.
De Griekse godin Tyche stond ooit symbool voor geluk en toeval voor veel oude Grieken. Later evolueerde ze niet alleen naar een leidende goddelijkheid voor het individu, maar ook naar een bredere personificatie van bescherming over oude steden (en zelfs naties), haar populariteit verspreidde zich over enorme geografische regio’s.
Ze werd synoniem met andere goden, zoals de Romeinse Fortuna, evenals Cebele, Nemesis, Isis, Demeter, Astarte, en soms met een van de Fates (Moirai). Tyche’s afbeelding is op vele manieren afgebeeld, met verschillende kenmerken van emblematische versiering.
Tyche in de literature
Enkele van de vroegste sporen van Tyche, wiens naam zich vertaalt naar ‘geluk‘, ‘toeval‘ of ‘fortuin‘, zijn te vinden in het werk van de dichter Pindarus van de 5e eeuw voor Christus, die naar haar verwijst als “de godin van verlossing“. Andere aanwijzingen van haar invloed zijn te vinden in de werken van Hesiodus in de 7e eeuw voor Christus.
Hesiodus’ ‘Theogonie‘ sprak over Tyche als een dochter van de Titanen Oceanus en Tethys – in strijd met beweringen dat Zeus haar vader was. Andere Hellenistische auteurs waren het daar niet mee eens en beweerden dat ze het kind was van Hermes en Aphrodite.
Haar naam komt voor in meerdere geschriften, met name toegeschreven aan Plato en Aesopus’ Fabels. In latere versies van haar personage wordt ze meer geassocieerd met “geluk” dan haar eerdere temperamentvolle en grillige afbeelding als “blind geluk” of “toeval“.
De Tychaion
Vooral na de uitbreiding van het enorme rijk van Alexander de Grote begon het er op te lijken dat dit “geluk” en “toeval” sommigen bevoordeelden boven anderen. Iedereen heeft een gelijke kans op geluk maar sommigen hebben een grotere kans op meer geluk dan anderen. Zoiets.
Het was tijdens deze periode dat het aanzien van Tyche meer gewichtigheid kreeg, met schitterende altaren die voor haar werden opgericht in steden en tal van militaire badhuizen.
Haar beeltenis is te vinden op verschillende antiquiteiten, waaronder munten, architectuur, sieraden, amuletten en heiligdommen, en werd uiteindelijk gebruikt door de heersende regeringen om verschillende etniciteiten en culten te verenigen.
Een van de meest gerenommeerde stukken gewijd aan de godin staan bekend als ‘The Tychaion‘. Hoewel de originele Tychaion, gemaakt door Eutychides van Sicyon, verloren is gegaan, is het talloze keren nagemaakt. Bekende duplicaten zijn onder andere te zien in het Vaticaan en het Louvre.
Gebouwd in eerbied voor Tyche’s gunst boven de stad Antiochië, was het originele beeld uniek voor deze periode omdat het beeld vele details had.
Het werd voor het eerst in prachtig brons vervaardigd, met symbolen zoals:
- korenaren die in haar hand werden vast gehouden om de vruchtbaarheid van gewassen die de stad voortbracht te vertegenwoordigen;
- haar voet op een zwemmer gedrukt om de Orontes-rivier van de regio weer te geven;
- haar positie op een rots die de berg Sipylus uitbeelde.
De kroon op haar hoofd die een ommuring weergeeft (zie graphic) was bedoelt om aan te geven dat het beeld ter ere van een stad was (Antiochië). Andere afbeeldingen van haar beeltenis toonden iconografische versieringen, vaak gekozen vanwege hun betekenis in de regio waar het kunstwerk voor bedoeld was. Sommige daarvan tonen Tyche (of Fortuna) geblindeerd, ter illustratie van het ‘blinde lot‘ of de blinde gerechtigheid en met de hoorn des overvloeds die munten van rijkdom morst.
Weer andere afbeeldingen tonen de hoorn des overvloeds vol met vruchten, wat de overvloed aan gewassen voor de afgebeelde regio aangeeft, of met de baby Plutus – wat “rijkdom” betekende.
Ook zien we Tyche soms uitgebeeld met een roer of een ploegas (wat de sturing van het fortuin aangaf) naast weer de hoorn des overvloeds. Nog meer afbeeldingen tonen haar met de hoorn des overvloeds maar met een kroon die anders gebeeldhouwd is dan het muurwerk van een stad.
Tyche and Isis
Naarmate Tyche/Fortuna’s verschijningen steeds vaker gezien werden in de mediterrane landen, was het voorspelbaar dat zij – als heidense godin – op een dag uit de focus zou verdwijnen naarmate het christendom meer gangbaar werd. Maar niet voordat ze zich ging ïdentificeren samen met Isis. Isis had dezelfde kwaliteiten als Fortuna/Tyche, en werd ook als ‘de brenger van geluk‘ beschouwd in de havensteden zoals Alexandrië. Tyche en Isis werden vaak in verband gebracht de ‘Goede Geest‘ in deze gebieden, wat een enigszins wijzere vorm van geluks-begeleiding beloofde dan het “blinde toeval” van Tyche/Fortuna.
Hoewel gecombineerd met vele andere goden en versierd met talloze verschillende versieringen om de intenties van politieke of religieuze strategieën te belichamen, is de godin Tyche/Fortuna gedurende vele eeuwen een figuur van groot belang en intriges gebleven.
Door de geschiedenis heen was ze de inspiratie voor hoop en verlangens. Laten we daar mee doorgaan: telkens als wij iemand “veel geluk!” toewensen denk daarbij dan ook een beetje aan Tyche – of haar romeinse versie van Fortuna – en haar rijke geschiedenis door de vele eeuwen heen.
English: Kristen Callihan
Vertaling/Bewerking: Johnny Hoeve