Als er een naam is die met Bossa Nova wordt geassocieerd dan is het wel ANTONIO CARLOS (TOM) JOBIM. Samen met Vinicids de Moraes die de teksten schreef legde hij de basis voor de lome en sfeerrijke muziekstroming die de wereld vanaf de jaren 1960 hartstochtelijk veroverde: BOSSA NOVA.
Jobim wordt hartje zomer, op 25 januari 1927, in de wijk Tijuca in Rio de Janeiro geboren als Antonio Carlos Brasileiro de Almeida Jobim. Tijuca ligt achter de bergen, tussen de vele favela’s in, waar heden ten dage het Maracana-stadion in de buurt ligt, een van de grootste voetbalstadions ter wereld. Jobim groeit op als een muzikaal kind die piano en gitaar leert spelen en studeert om architect te worden. Jobim’s grote voorbeeld is Oscar Niemeyer, de vermaarde Braziliaanse architect, die gedurende de jeugd van Jobim revolutionaire ontwerpen maakt in het Braziliaanse Belo Horizonte en Xac Paulo. Daarnaast ontwerpt Niemeyer in New York onder meer het gebouw van de Verenigde Naties en helpt hij mee om de nieuwe hoofdstad Brasilia te ontwerpen en te bouwen.
Gedreven door zijn liefde voor muziek besluit Jobim op twintigjarige leeftijd zijn opleiding te laten voor wat het is en geheel voor de muziek te kiezen. Zowel de klassieke muziek van Debussy en Ravel ais de jazz van mannen als Chet Baker en Gerry Mulligan en de samba van zijn thuisland blijken de voornaamste invloeden te zijn. Een andere belangrijke invloed is de legendarische Braziliaanse componist en muzikant Villa Lobos die vanaf de jaren dertig een geslaagde carriere kent. Jobim begint als pianist en maakt als begeleider van de zanger Bill Farr zijn eerste opnamen op 27-jarige leeftijd met Tom And His Band.
Twee jaar later ontmoet hij Vinicius De Moraes, een tekstdichter en diplomaat voor de regering, om samen de muziek te schrijven voor het toneelstuk Orfeu de Conceicao. Het blijkt de start van een wonderlijke maar bijzondere samenwerking. Jobim wordt voor het project ingehuurd door platenlabel en opnamestudio Odeon. De songs die ze schrijven, boeken veel succes, vooral Se Todos Fossem Iguais A Voce. Wanneer het toneelstuk enkele jaren later ook een Franse filmversie krijgt, besluit regisseur Sacha Gordine om alle muziek die in het toneelstuk zit niet te gebruiken. Hij vraagt Jobim en De Moraes om nieuwe songs te schrijven, omdat de sfeer van hun muziek hem wel bevalt. Omdat in de tijd van het maken van de film – die de titel Black Orpheus meekrijgt – De Moraes door de regering is uitgezonden naar Uruguay laat Jobim zijn nieuwe muziek over de telefoon aan De Moraes horen zodat deze er teksten op kan maken. Een vooral voor die tijd (we spreken over ’57/’58) tijdrovende en vreselijk lastige klus die uiteindelijk toch drie Jobim/De Moraes-songs tot gevolg heeft. A Felicidade, Frevo en O Nosso Amor zijn wederom zeer succesvol. Ondertussen is Jobim druk bezig met -het schrijven van nieuwe songs maar teksten schrijven blijkt voor hem niet weggelegd.
Jobim en De Moraes hebben de uit Bahia afkomstige zanger/gitarist Joao Gilberto bereid gevonden om een song van ze op te nemen. Gilberto heeft jaren in orkesten en bands voornamelijk traditionele Latijns- Amerikaanse songs gezongen en is voor de tweede keer naar Rio verhuisd om daar een solocarrière van de grond te krijgen. Op een feestje krijgt hij het voorstel om eens te gaan praten met een jonge nieuwe componist genaamd Tom Jobim. Als Jobim en De Moraes Gilberto ontmoeten weten ze dat ze de juiste man voor hun songs hebben gevonden. Hij gaat gelijk met zangeres Elizeth Cardoso de studio in om haar te helpen Cancoes Do Amor Demais op te nemen. Een album vol songs die Jobim en De Moraes net hebben geschreven. Het album blijkt de basis voor de bossa nova te zijn, al wordt in de geschiedenis de eerste Gilberto-single, het door Jobim en De Moraes geschreven Chega De Saudade uit 1958 als allereerste echte bossa single gezien. Met de tweede single Desafinado krijgt het genre uiteindelijk zijn naam bossa nova, nieuwe golf of nieuwe stroming.
In de jaren 1959 en 1960 doen Jobim en De Moraes weinig anders dan songs schrijven voor Joao Gilberto. Met het schrijven van de vele songs voor de eerste drie albums van Gilberto leggen ze tevens hun kenmerkende sound en stijl vast. De drie Joao Gilberto- albums Chega De Saudade (’59), O Amor O Sorriso E A Flor(’60) en Joao Gilberto (’61) zijn absolute klassiekers te noemen. Door de belangrijke samenwerking tussen de drie mannen wordt Gilberto – overigens volledig terecht – medegrondlegger van de bossa nova genoemd. Met songs als Outra Vez, Corcovado en Insensatez bewijzen ze hun klasse. Ook het zeer populaire Samba De Uma Nota So (One One Samba), geschreven door Jobim en Newton Mendonga, is op die albums te vinden. Verder worden er songs geschreven en opgenomen met de Braziliaanse ster Sylvinha Telles. En rond diezelfde tijd verschijnt ook nog de eerder genoemde soundtrack van de film Black Orpheus.
BOSSA INTERNATIONAAL
Vanaf begin jaren zestig neemt de bossa nova in Brazilië een enorme vlucht. Er worden grote feesten en zelfs festivals georganiseerd met alle in die tijd populaire artiesten. En ook de opkomende tv en natuurlijk radio besteden optimaal aandacht aan het fenomeen bossa nova. De studio’s in Rio hebben vaste orkesten zodat er zoveel mogelijk bossa opnamen kunnen worden gemaakt. Jobim voelt zich als een vis in het water en het schrijven van songs komt als een waterval u:t zijn pen. En iedereen wil zijn songs opnemen. Wanneer in dezelfde periode Amerikaanse artiesten als Sarah Vaughan, Lena Home, Charlie Byrd en Nat King Cole in Brazilië komen optreden raken ook zij gefascineerd door de bossa nova sound en nemen platen mee naar het thuisland. Ook Tony Bennett is volop geïnteresseerd in de nieuwe muziekstijl die zoveel elegantie, souplesse en warmte samen weet te smelten.
Sommige artiesten zoals Herbie Mann, komen in die tijd naar op jazzfestivals op te treden met de opkomende bossa sterren. De grote club om ontdekt te worden in Rio ligt aan de Copacabana en heet Beco das Garrafas. Niet alleen zangers en zangeressen maar ook trio’s en bands, zoals Tamba Trio, Bossa Tres en Sexteto Sergio Mendes worden daar ontdekt. Het zijn uiteindelijke bossa liefhebbende jazzlegendes saxofonist Stan Getz en gitarist Charlie Byrd die in 1962 Desafinado opnemen en er in Amerika een miljoenen verkopende hit van maken. Dat is niet het enige grote bossa verhaal van het doorbraakjaar 1962. Jobim en De Moraes schrijven dat jaar ook hun legendarische hit Garote De Ipanema, in een bar twee straten verwijderd van de stranden van Ipanema. De song wordt gelijk door Tamba Trio, Perry Ribeiro en Claudette Soares opgenomen. Door het succes van Desafinado wordt er in Carnegie Hall in New York op 21 november 1962 een historisch bossa nova festival georganiseerd waaraan onder meer Joao Gilberto, Luis Bonfa, Carlos Lyra, Oscar Castro Neves, Roberto Menescal en Sergio Mendes meewerken.
Met de doorbraak in Amerika liggen ineens alle mogelijkheden open om de bossa de wereld te laten veroveren. Jobim is, naast Sergio Mendes, de eerste artiest die een contract in Amerika tekent en wel bij het vermaarde platenlabel Verve. Een eerste album wordt gemaakt in samenwerking met Stan Getz en Joao Gilberto. De grote klapper blijkt echter het door Joao’s vrouw Astrud Gilberto gezongen The Girl Of Ipanema, de naar het Engels vertaalde versie var Garote de Ipanema. De fraaie versie met de onmiskenbare fluisterzang sound van Astrud Gilberto en haar ‘voorzichtige’ Engels zorgt voor de definitieve doorbraak van bossa nova naar het grote wereldpubliek. Astrud had voor het inzingen van The Girl Of Ipanema nog nooit buiten de omgeving van haar huis gezongen en de gok om haar te kiezen wordt in een studio in New York genomen.
Het album Getz/Gilberto is naast die grote hit met andere geweldige tracks zoals So Danca Samba, O Grande Amor er Corcovado (ook met zang van Astrud) misschien wel het meest complete bossa nova album ooit. De saxsound van Getz sluit naadloos aan op de bossa klanken en Joao zingt mooier dan ooit.
Het is niet alleen een van de bestverkochte bossa albums maar ook een van de bestverkopchte jazzalbums ooit. Door de link naar grote jazzartiesten wordt de bossa nova heden ten dagen nog altijd bij jazz ingedeeld als genre en niet bij bv Latijnse muziek. Garote de Ipanema is na Yesterday van De Beatles de meest gecoverde song aller tijden.
FRANK SINATRA
Voor Jobim als songscrijver en arrangeur is dankzij het Getz/Gilberto-album het pad geplaveid en heeft hij de platenlabels voor het uitkiezen. Hij maakt daarin in de daaropvolgende jaren overigens bizarre keuzes zodfat sommige albums van label naar label verhuizen en heel lang slecht te verkrijgen zijn.
Alle muzikale elementen van Jobim’s meesterschap komen op zijn albums voorbij. Zijn melodische componeer- en arrangeerkwaliteiten in het bijzonder. De meeste songs zijn instrumentaal en de veel songs worden in het Engels gezongen. Uiteindelijk krijgt hij de aandacht van Frank Sinatra en hij gaat een samenwerking met hem aan. Sinatra is op dat moment al de belangrijk zanger van Amerika en helemaal gek op de soepele bossa songs van Jobim. De samenwerking blijkt een zeer succesvolle en het album met de grappige titel Francis Albert Sinatra & Antonio Carlos Jobim wordt een reusachtige klapper. In het thuisland Brazilie waar Sinatra op handen wordt gedragen wordt het album gezien als een van de allergrootse en zijn de reacties waanzinnig en wordt Frank Albert Sinatra & Antonio Carlos Jobim vandaag de dag nog steeds gezien als het beste en mooiste bossa nova album ooit verschenen. Tegelijkertijd zien de Brazilianen dat Jobim er in geslaagd is om in Amerika door te breken en de Braziliaanse muziek daardoor op de muzikale wereldkaart te zetten.
Jobim blijft daarna zijn eigen eigenwijze muzikale weg volgen en verrast datzelfde jaar nog iedereen met het geweldige album Wave. Met drie zeer verschillende Ip’s binnen een jaar tijd kan zonder twijfel worden gesproken over het muzikale genie Antonio Carlos Jobim. Het album markeert een periode waarin Jobim zich van componist in bossa nova heeft ontwikkeld tot een allround componist die het avontuur binnen de jazz zoekt en daar dan weer spannende Latijnse elementen aan weet toete voegen.
Jobim neemt, na drie albums binnen een jaar, vervolgens de tijd om de wereld over te reizen met zijn muziek en gaat pas in 1970 de studio weer in om nieuwe songs op te nemen. Eeuwige makker Creed Taylor haalt hem naar de studio van jazzlegende Rudy Van Gelder in New Jersey en regelt de muzikanten. En terwijl iedereen juist afstand van de bossa nova lijkt te gaan nemen is de meester zelf nodig om het genre opnieuw uit te vinden. Met het album Stone Flower laat Jobim wederom zien in absolute topvorm te zijn. De zeer subtiele sfeer in songs, met die coole pianoaanslag van Jobim op de exact juiste momenten en zijn mooie rokerige stem, maken het album tot een absoluut meesterwerk. Het is tevens een van die albums die het perfecte late avond-gevoel weergeven.
In 1972 verschijnt het album Jobim dat weer een heel andere Jobim laat horen. Vanuit zijn liefde voor de klassieke meester Debussy laat hij op dit album een aantal bijzondere stukken horen die nog verder afstaan van de bossa sound van weleer. En hoewel een album als Urubu, dat vier jaar later verschijnt, nog veel beter aangeeft waar Jobim muzikaal naartoe wil, laat Jobim in stukken als Aquas de Marco en Cronica da Casa/Assassinada/Trem Para Cordisburgo (muziek die hij maakte voor die films maar voor het album in een stuk verwerkte) al duidelijk horen ook deze klassieke muzikale richting machtig te zijn.
Met Look At The Sky en Matita Pere maakt Jobim in datzelfde jaar vervolgens een paar weinig opvallende albums. Om in 1974ineen briljante samenwerking met de legendarische Braziliaanse zangeres Elis Regina te bewijzen weer helemaal terug te zijn. Het album Elis & Tom laat beide artiesten in topvorm zien. Natuurlijk klinkt in de opnamen de bossa nova sound optimaal door maar de arrangementen zijn zo sterk en de ritmes zo subtiel dat ze het genre een geheel nieuwe wending geven. Het album bevat de warmste songs die Jobim ooit schreef. Alleen al door te luisteren naar Inutil Paisagem, waarin Jobim op de piano de enige muzikant is en Regina de song naar een andere wereld zingt is van adembenemende klasse en een reden dit album aan te schaffen. Maar ook die heerlijk georkestreerde uitvoering van de classic Corcovado past Regina, die altijd liever met kleine bandbezettingen werkte, als gegoten. De sfeer van de songs en de weergaloze stem van Regina, die in die periode op haar best is, maken van dit album een echte klassieker.
SLECHTE GEZONDHEID
In de jaren tachtig is Jobim vooral veel onderweg om concerten te geven en voor het opnemen van albums is bijna geen tijd. Eind jaren tachtig, begin jaren negentig begint zijn gezondheid hem parten te spelen maar weet hij zich toch nog op te laden voor speciale concerten. Eind 1993 treedt hij nog een aantal keren op in zijn thuisland, waaronder een legendarisch gratis concert tijdens het Jazz festival van Sao Paulo waar beroemde jazzmuzikanten als Joe Henderson, Ruben Gonzalcado en Shirley Horn ook optreden. Op de opnamen van het concert, uitgebracht onder de titel Antonio Carlos Jobim & Friends Live, is ook een sterk verzwakte Jobim te horen die vier songs doet. In april 1994 gaat Jobim nog een keer naar New York om daar in Carnegie Hall op treden. Ook deze opnamen zijn vastgelegd.
Aan het einde van datzelfde jaar wordt Jobim in New York in een ziekenhuis opgenomen met hartklachten. Bij een eerste operatie blijken er ook tumoren in zijn lichaam te zitten. Nog geen week later, op 8 december 1994, overlijdt de meester van de bossa nova, aan de gevolgen van complicaties na een nieuwe operatie. Antonio is (maar) 67 jaar geworden en aan muziek achter die een genre op zichzelf vormt.
Hoe vreemd het ook klinkt, pas na zijn dood wordt duidelijk hoeveel impact zijn muziek heeft gehad. Er verschijnen tientallen postume albums en ook onuitgebrachte opnamen zien het licht. De nalatenschap van Jobim is groot: wereldwijd wordt hij gezien als een de belangrijkste componisten die de vorige eeuw heeft gekend, vergelijkbaar Amerikaanse songschrijvers als George Gershwin en Cole Porter. In eigen land wordt hij het ideale visitekaartje van Brazilie genoemd en is het grote vliegveld van de Janeiro naar hem vernoemd.