Ives werd geboren in Danbury, Connecticut, in hetzelfde jaar als Schönberg aan de andere kant van de oceaan, als zoon van de dirigent van een militair muziekkorps die nog in de Amerikaanse Burgeroorlog – met als inzet onder meer de afschaffing van de slavernij – in het noordelijke leger had gevochten.
Zijn eerste kennismaking met muziek was het optreden van zijn vaders korps op het stadsplein – waarbij onder meer het experiment werd uitgevoerd om twee korpsen vanuit tegenovergestelde richtingen op elkaar af te laten marcheren onder het spelen van twee verschillende stukken muziek in verschillende toonaarden, en ook de stimulerende opleiding die hij van zijn vader kreeg als drummer in diens korps, deed hem besluiten muziek – piano en orgel – te gaan studeren.
Op zijn veertiende werd Ives kerkorganist en schreef hij verschillende hymnen om bij dc diensten uit te voeren. Op zijn negentiende meldde hij zich aan als student bij de YaleUniversity en hij ontwikkelde zich daar tot een zo prominent lid van het American footballteam dat zijn coach er schande van sprak dat hij daarnaast zo veel tijd verdeed met muziek, waar zijn alleszins fraaie compositie Yale-Princeton Football Game geen verandering in kon brengen. Na zijn afstuderen voorzag hij in zijn levensonderhoud met verschillende baantjes en posities
in het verzekeringswezen, omdat hij vreesde met zijn muziek niet genoeg te kunnen verdienen. Daar had hij gelijk in, omdat hij onder zijn medeburgers als componist maar weinig bekendheid genoot en zijn werk tijdens zijn leven zelden werd uitgevoerd.153 Dat was ook wel begrijpelijk gezien het experimentele, van veel dissonanten voorziene karakter van zijn muziek, waarvan hij, naast en los van de ontwikkelingen in Europa, in dc Verenigde Staten zo’n beetje de uitvinder was: de Amerikaanse Schönberg, maar nog iets eerder dan Schönberg zelf.
Niet dat hij de tonaliteit meteen helemaal opgaf: ‘Ik zou niet weten waarom de tonaliteit als zodanig voor altijd moet worden weggegooid en ook niet waarom het altijd aanwezig moet zijn.’Evenmin nam hij, vergelijkbaar met Bartók, afstand van de eigenlijk romantische volksmuziek en vond dat thema’s uit de indiaanse en zwarte muziek gebruikt mochten worden, op voorwaarde dat de geest daarvan maar ‘heftig en vurig zou branden’.15*
Dat hij ook nog componeerde was de meesten van zijn collega’s op het kantoor niet eens bekend, maar door het ruime inkomen dat hij uit zijn succesvolle carrière in het verzekeringswezen betrok, onder andere met zijn warm ontvangen publicatie Life Insurance with Relation to lnheritance Tax, hoefde hij zich weinig aan te trekken van zijn geringe succes in de muziek.’55 Zo kon hij zonder concessies te hoeven doen zijn eigen weg gaan en dat rechtvaardigde hij met: ‘Als een componist een lieve vrouw en een paar lieve kinderen heeft, hoe kan hij die dan laten verhongeren op zijn dissonanten?’
Zijn vele liederen, orkestwerken en het in 1891 gecomponeerde orgelstuk Variations on ‘America’— dat op de ‘Fourth of July’ in première ging – worden gekenmerkt door bi- en pantonaliteit, en in zijn Symphony No. 2 uit 1906 nam hij definitief afstand van de uitsluitend conservatieve manier van componeren die hij zich bij Yale eigen had moeten maken.
Mogelijk dat het slopende leven als verzekeringsagent toch zijn tol eiste, want een jaar later, in 1907, kreeg Ives een hartaanval te verduren, de eerste van een hele serie die zijn verdere leven zou blijven bepalen. Hij trouwde, na een tien jaar durende relatie in kuiheid en zielsverwantschap, met de verpleegster Harmony Twitchell en verhuisde naar New York. Na een nieuwe reeks hartaanvallen in 1918 zou hij nog maar weinig componeren en hij publiceerde in 1926 zijn allerlaatste lied, Sunrise.
Volgens zijn vrouw kwam hij op een dag in 1927 de trap af met tranen in zijn ogen omdat het hem niet meer lukte om muziek te schrijven waar hij tevreden over was: ‘Het heeft er alle schijn van dat ik niet meer kan componeren. Niets klinkt nog ergens naar.’ Waarom hij de laatste decennia van zijn leven, net als Sibelius, niet meer kon componeren is onduidelijk, maar feit is wel dat hij zich beperkte tot het reviseren van eerder werk tot hij bijna dertig jaar later, als gevolg van suikerziekte en hartfalen, in New York overleed.
Als zijn belangrijkste werken gelden een verzameling liederen uit alle perioden van zijn werkzame leven 114 Songs, een stuk voor kamerorkest Central Park in the Hark, waarin hij aanwaaiende muziekflarden uit de omringende nachtclubs combineert met het mistige, nachtelijke duister van het New Yorkse park, het strijken blaaskwartet The Unanswered Question, waarin de invloed van transcendentalistische schrijvers en dichters als Ralph Emerson, Walt Whitman en Henry Thoreau te horen moet zijn – ‘So… what is the “Unanswered Question”?’ ‘You just asked it my friend.’-, en zijn volgens velen beste orkestwerk ThreePlaces in New England,dat hij gedurende vijftien jaar onder handen heeft gehad, en waarin hij de soldaten van het eerste ‘zwarte’Amerikaanse regiment ‘met bezielde gezichten in pijn laat opmarcheren naar de vrijheid’.
Ook heeft hij het materiaal voor een na twintig jaar arbeid – hij componeerde langzaam – nog onvoltooide Universe Symphonie nagelaten, waarin de schepping – ‘het mysterieuze begin van alle dingen’-, de evolutie, en ook de beweging van onze moederplaneet aan de orde komen: een soort kosmische symfonie, dus. Ondanks Ives’ eigen suggestie dat iemand anders die klus dan maar moest afmaken, en er inderdaad pogingen in die richting zijn ondernomen, is niemand daar tot op heden in geslaagd.
Hoewel hij weinig bekendheid genoot had Ives tijdens zijn leven evengoed nog zijn bewonderaars, onder wie Aaron Copland die hem ‘de moed van een leeuw’toedichtte, Mahler die hem een ware muzikale revolutionair noemde, en Schönberg die hem beschouwde als ‘een monument van artistieke integriteit’ en in wiens nalatenschap door zijn weduwe een gedichtje werd gevonden, geschreven in 1944 toen hij in Los Angeles woonde: ‘Hier in dit land leeft een groot Man – een componist. Hij heeft het probleem opgelost hoe je je eigenwaarde kan behouden. Hij heeft genegeerd worden beantwoord met verachting. Hij heeft lof noch blaam hoeven accepteren. Zijn naam is Ives.’158 En een échte dichter die Ives eens had ontmoet raakte eveneens zeer onder de indruk van zijn zelfverzekerde aanwezigheid en schreef dat hij ondanks zijn miskenning ‘wist wie hij was, en wat hij had gedaan’.