Een van de meest bekende theaterprodukties uit deze eeuw is zeker de ‘Dreigroschenoper’ van Kurt Weill (1900-1950). Vooral in het Duitsland van de eerste helft van deze eeuw ontstaat de behoefte het genre opera een nieuwe inhoud te geven.
Deels is dat een reactie op de wereldwijde Wagnercultus, wiens werken gebaseerd zijn op supernationale Duitse gevoelens. In de tendens om de Wagnerhegemonie enigszins te doorbreken spelen meer componisten een rol. Zij trachten hun opera-onderwerpen dichter hij de werkelijkheid te brengen en daar eigentijdse muziek bij te schrijven.
Vooral Kurt Weill heeft zich in dat streven een wereldfaam opgebouwd. Zijn Dreigroschenoper
is daar het meest bekende resultaat van, een stuk waarin het sociale engagement en maatschappijkritische tendenzen sterk tot uitdrukking komen.
Kurt Weill werd geboren in Dessau, en begon voordat hij enig muziekonderricht had gehad vlijtig te componeren. Op tienjarige leeftijd krijgt hij zijn eerste pianolessen van Albert Bing, de Generalmusikdirektor van Dessau, die tijdens deze lessen zeker verbijsterd zal zijn geweest door de muzikale leergierigheid en de inventiviteit van zijn jonge pupil. De vorderingen in het pianospel schijnen uitstekend te zijn geweest. Als veertienjarige verleent Kurt zijn medewerking aan een liederenavond.
Kurt Weill vervolgt zijn muziekstudie aan de Hochschule in Berlijn. Hij krijgt daar onder andere les van de grote componist Engelbert Humperdinck, wereldberoemd door zijn ‘Hansl und Gretl’.
Alhoewel Weill compositie studeerde ontwikkelt hij zich steeds meer als pianist. Zijn leraar was de befaamde Busoni. De verhouding tussen Busoni en Weill was bijzonder goed, in ieder geval beter dan die met Humper- dinck. Toch schijnt Busoni de ware aard van Weills talent nauwelijks begrepen te hebben.
De eerste composities van Kurt Weill zijn instrumentaal. Uit de jaren 1920/ 1924 stamt een groot aantal werken van die aard. Het zijn een strijkkwartet en een Divertimento, stukken die nog lang niet de grote muzikale persoonlijkheid demonstreren als Weill later zou zijn. Beter van kwaliteit is het Vioolconcert, waarin een duidelijke beïnvloeding van Schönberg te vinden is. De eerste doorbraak in het artistieke werk van Weill kwam met de liedcyclus ‘Frauentanz’ voor sopraan en kwintet. Het stuk ging in 1924 tijdens de muziekfeesten in Salzburg in première en oogstte zoveel succes dat Weill vanaf dat moment een bekend componist was.
Een tweede ommekeer in het oeuvre van Weill betekende diens beslissing om theatermuziek te gaan schrijven, een bezigheid die hij zijn hele leven zou uitoefenen en hem tot wereldroem brengt. De eerste produktie in dat genre is de in 1926 gecomponeerde opera ‘Der Protagonist’. Reeds in deze en de volgende opera ‘Der Zar lasst sich photographieren’ (1928) betoonde Kurt Weill zijn voorliefde tot het ongewone, soms absurde onderwerpen, waarin echter een grote psychologische kracht ligt opgesloten. Zowel ‘Der Protagonist’ als ‘Der Zar lasst sich photographieren’ brengen de componist veel publieke belangstelling maar ook niet mis te verstane kritiek. Vooral zijn ongewone kijk op maatschappelijke situaties wordt hem door het behoudende deel van de Duitse bevolking niet in dank afgenomen.
Wanneer Kurt Weill de literator Bertold Brecht ontmoet is dat het begin van een langdurige en bijzonder gelukkige samenwerking. Brecht was oorspronkelijk een expressionistisch dichter, die zich echter tijdens zijn leven ontwikkelde tot de dramaturg van het socialisme zonder daarbij zijn betekenis als kunstenaar te verliezen. Beide mannen, Brecht en Weill, weten zich door dezelfde idealen gedreven. Hetgeen Brecht in vlammende bewoordingen weet uit te drukken voorziet Weill van een gelijkgeaarde muziek, vurig en beklemmend maar vanuit volstrekt artistieke middelen.
De samenwerking tussen Brecht en Weill culmineert in de in 1928 gecomponeerde ‘Dreigroschenoper’. Het stuk is geconcipieerd naar een oud gegeven, de The Beggars Opera van John Gay, een stuk waarin het leven van de adel en geestelijkheid op de korrel wordt genomen.
Weills opera doet op eclatante wijze van zich spreken. Een deel van het publiek voelt zich gechoqueerd en tentoongesteld. Weills muziek in deze opera bestaat uit allerlei populaire muziek. Het zijn jazz, volkslied, cabaret en amusementsmelodieën, een collage van allerhande ‘straatmuziek’, door Weill met meesterhand tot een muzikaal geheel gebracht.
De inhoud van de ‘Dreigroschenoper’ kan worden verklaard door het verschijnsel dat halve waarheden als absolute, uit hun verband gerukte, hele waarheden worden opgedist. Het is het duistere leven van kwaadsprekerij en roddel; de in de opera voorkomende schurken Peachum en Macheath worden op deze wijze in staat gesteld hun kwalijke praktijken uit te oefenen, onwaar en vooral misleidend. Zij brengen anderen tot wanhoop en vertwijfeling maar verschuilen zichzelf achter het geaccepteerde vooroordeel, achter de modische mening en legaliseren op deze wijze hun verderfelijke invloed. Weills ‘Dreigroschenoper’ is een aanklacht tegen de gevestigde orde en meningen, geaccentueerd door de felheid waarmee Weill dat thema vorm geeft. Steeds weer overrompelen Weills toepassing van ostinate ritmes, de verbluffende eenvoud van de melodieën en het geraffineerde gebruik van de elf instrumenten van het jazzorkest.
Met de ‘Dreigroschenoper’ heeft Kurt Weill zonder twijfel het hoogtepunt in zijn artistieke oeuvre bereikt. Andere werken op een hoogwaardig niveau zijn ‘Aufstieg und Fall der Stad Mahagonny’, de schoolopera ‘Der Jasager’ en ‘Die sieben Todsünden der Kleinburger’.
Met dit soort werken is een genre geschapen dat Weill met meesterhand beoefende en dat als volstrekt uniek moet worden opgevat. Juist dat karakteriseert Kurt Weill als componist en vooral als artist: ondanks zijn maatschappelijke en politieke engagementen bleef hij een waarachtig kunstenaar.